donderdag 20 september 2012

'Voedsel was een wapen'


Mao's desastreuze Grote Sprong Voorwaarts

Interview afgenomen tijdens stage bij DS
gepubliceerd op vrijdag 10 juni 2011

Mao Zedongs 'Grote Sprong Voorwaarts' tussen 1958 en 1962 had als doel van China een wereldmacht te maken. Het resultaat: tientallen miljoenen doden en een land herleid tot puin. Aan de hand van nieuw archiefonderzoek brengt Frank Dikötter in het spraakmakende Mao's massamoord het hele verhaal, van de boeren op het veld tot de politieke wandelgangen.

Mao Zedong, tot zijn dood in 1976 voorzitter van de Chinese Communistische Partij, stortte zijn land tussen 1958 en 1962 in een absolute hel. Alles moest wijken voor het megalomane offensief dat China op de economische ladder boven het Verenigd Koninkrijk moest plaatsen: de Grote Sprong Voorwaarts. Miljoenen boeren werden verspreid over het land samengebracht in enorme volkscommunes. Mao zette ze in om te werken aan ambitieuze irrigatiewerken, in de gecollectiviseerde landbouw en de staalindustrie. Onder druk van onrealistisch hoge streefcijfers werkten velen zich dood. Algauw ontstond de grootste hongersnood uit de recente Chinese geschiedenis.

Over de Grote Sprong waren tot voor kort nog maar weinig harde feiten bekend, tot er in de aanloop naar de Olympische Spelen van 2008 een schat aan archiefmateriaal werd vrijgegeven. Frank Dikötter (50), hoogleraar in de moderne Chinese geschiedenis, ging aan het graven in de provinciale Chinese archieven. Het resultaat van dat onderzoek goot hij in zijn boek Mao's massamoord.

De oorspronkelijke Engelse titel van uw boek luidt 'Mao's great famine' of 'grote hongersnood'. In de Nederlandse vertaling werd dat 'Mao's massamoord'. Vanwaar dat grote verschil?

'In het boek zeg ik zelf dat “hongersnood, niet het juiste woord is voor wat Mao tussen 1958 en 1962 heeft aangericht. Ik was nooit echt tevreden met die term. “Ongewenste elementen, moesten zich doodwerken op het platteland. Zwakke of te zieke mensen werden uitgesloten uit de kantines en doodgehongerd. Toen de vertaler me de Nederlandse term voorstelde, vond ik die nog zwakker en passiever dan het Engelse famine. “Genocide, vond ik dan weer te specifiek. Maar dat er sprake was van “massamoord,, daar kan geen twijfel over bestaan.'

Waar ligt de grens?

'Er is een verschil tussen mensen die verhongeren en mensen die uitgehongerd worden. Dat was voor mij de grote ontdekking toen ik op onderzoek ging in de archieven. Ik wist daarvoor al dat er veel mensen waren gestorven, dat wist iedereen. Het is de enorme mate van afpersing, terreur en geweld die het verschil maakte. Mensen werden levend begraven, met benzine overgoten... Maar nog veel meer dan fysiek geweld werd voedsel als wapen gebruikt. Mensen uitsluiten uit de kantine was veruit de meest gebruikte straf.'

Hebben de Chinese autoriteiten u tegengewerkt bij uw onderzoek in de lokale archieven?

'Soms wel, soms niet. De archieven zijn in de loop van de voorbije decennia geleidelijk aan toegankelijker geworden. Vooral in de drie jaar die voorafgingen aan de Olympische Spelen (Peking, 2008) merkte ik dat er veel materiaal over de periode tot aan de Culturele Revolutie werd vrijgegeven. Maar niet over de Culturele Revolutie zelf, dat blijft een groot taboeonderwerp. Toen ben ik in de geschiedenis van de Grote Sprong Voorwaarts beginnen te graven.'

'De hoofdeigenschap van de Grote Sprong Voorwaarts was willekeur, die eigen is aan absolute macht. Die arbitrariteit geldt nog steeds als het over de archieven gaat. Op sommige plekken was ik niet welkom; op andere plaatsen ging het dan weer heel vlot. De meeste archivisten wisten gelukkig niet precies waarover het ging. De Grote Sprong Voorwaarts klinkt niet negatief. Ik stelde mezelf altijd voor als wat ik ben, een sociaaleconomisch historicus. Ik kwam natuurlijk niet binnen met de vraag: “Ik wil weten waarom er miljoenen mensen omgekomen zijn,.'

Hoe volledig is het beeld dat u hebt kunnen maken van de Grote Sprong?

'Dat is moeilijk te zeggen. Als lezers beweren dat ik heb overdreven over wat er gebeurd is, dat de slachtofferaantallen te hoog zijn (Dikötter spreekt over minstens 45 miljoen doden, red.),dat het geweld niet zó erg was, is mijn antwoord altijd hetzelfde: ik heb dit vooral geschreven op basis van archieven die geopend werden in de aanloop naar de Olympische Spelen, dat was een gouden tijd. Maar wat met al het materiaal dat ik niet gezien heb? Ik denk dat het nog véél erger is dan wat ik in mijn boek heb kunnen beschrijven. Eén ding is zeker: de centrale Partijarchieven in Peking zullen nooit toegankelijk zijn, dus we zullen ons nooit een volledig beeld kunnen vormen van de Grote Sprong.'

Mag uw boek verkocht worden in China?

'Het is gemakkelijk om te weten of een Engelstalig boek in China verbannen is: je surft naar het Chinese equivalent van Amazon.com. Als je daarop een boek niet kunt vinden, is het verboden. Mijn boek is gelukkig nog te verkrijgen. In Hongkong wordt momenteel aan een Chinese vertaling gewerkt. Ik ben er redelijk zeker van dat die wél verboden zal worden.'

Hoe reageren de Chinezen op uw boek?

'Ik krijg natuurlijk haatmail van diegenen die door de regering betaald worden om haatmail te versturen. Maar ik krijg nog veel meer brieven van gewone mensen die er op het internet iets over hebben gelezen of erover hebben gehoord: “Ik wacht nu al op een vertaling, dit klinkt echt fascinerend!, Er is dan ook nog maar weinig geschreven over de Grote Sprong.'

Hoe blikken de Chinezen terug op die periode?

'Dat is een heel moeilijke vraag. In de tijd van de Grote Sprong dachten velen dat Mao wel zou luisteren als ze hem een brief schreven om hem uit te leggen dat hoe vreselijk het eraan toeging, dat ze hun eigen dorpelingen zagen sterven. Dat is een oude imperiale traditie: je gelooft altijd dat de keizer het beste met de mensen voorheeft. De huidige Chinese regering blijft tot op vandaag die visie aanhangen. Een van de pijlers van de macht van de Partij is haar eigen geschiedenis. Als je die ondermijnt, verliest de Partij haar legitimiteit. Xi Jinping, de vermoedelijke opvolger van de huidige partijvoorzitter en president Hu Jintao, heeft onlangs nog gezegd dat de Partij moet vechten tegen elke poging om haar geschiedenis te besmeuren. Dat zegt genoeg.'

Uw onderzoek toont aan dat Mao nochtans van bij het begin geweten moet hebben dat het vreselijk fout ging.

'Dat wist hij, maar je moet zijn denkwereld kennen. We hebben het over een man die twintig jaar lang een guerrillaoorlog heeft gevoerd tegen de nationalisten, en die in 1949 tegen alle verwachtingen in ook heeft gewonnen. In dat jaar begon hij ook nog eens een oorlog in Korea, tegen het advies van zijn eigen generaals in. Daar bracht hij, alweer verrassend genoeg, de Amerikanen tot stilstand - tegen een enorme menselijke kost weliswaar. Mao was heel geduldig: hij was ervan overtuigd dat hij uiteindelijk wel opnieuw gelijk zou krijgen. “Eén vinger op de tien,, zo omschreef hij elke tegenslag.'

'Mao was vooral een heel goed politicus. Hij kon fantastisch goed mensen manipuleren, en precies bepalen wie waar stond. Hij slaagde er steeds weer in om coalities te vormen tegen al dan niet ingebeelde vijanden. Mao was een absolute meester in de wandelgangenpolitiek.'

Hoe kon zo'n systeem zichzelf jarenlang in stand houden?

'Op elk niveau, van de boeren tot in de hoogste rangen, verwrongen mensen het systeem. Ze probeerden het te slim af te zijn. Er werd in het geheim gehandeld, gesmokkeld en gestolen. Mensen begonnen zelfs hun eigen buren en familie te bestelen. Het paradoxale is dat het net díé overlevingsstrategieën zijn geweest die het systeem in stand hielden. Een “perfect communistisch, systeem zou onmiddellijk geïmplodeerd zijn, want niemand heeft nog een motivatie om te werken.'

Benadert het huidige China Mao's ideaalbeeld van een economische grootmacht?

'Dat China iedereen inhaalt, zou ik niet zomaar geloven. Dat is de fout die mensen indertijd ook hebben gemaakt, ze geloofden Mao's statistieken. Decennia later waren er nog buitenlanders die dachten dat de Grote Sprong Voorwaarts een succes was geweest. Wat we nu zien, is grotendeels een economische luchtspiegeling. Opgeblazen statistieken, overheidsbanken die willekeurig geld uitlenen op basis van politieke criteria, namaakproducten, kinderarbeid: veel van de praktijken uit die tijd bestaan nog altijd.'

Welke sporen blijven er in de Chinese politiek nog over van de Grote Sprong?

'Je ziet ze overal. Er is zeker géén tweede Grote Sprong Voorwaarts bezig, het zou absurd zijn om dat te beweren. De collectivisatie is volledig opgeheven. Maar er zijn nog opvallende gelijkenissen: de focus op steeds meer productie en uitvoer, jezelf constant met andere landen vergelijken, een gebrek aan transparantie, valse rapporten, compleet onbetrouwbare statistieken... China is nog steeds een eenpartijstaat met een planeconomie, ondanks al het gepraat over een “gemengde economie,. In de huidige Chinese politieke cultuur, die zich de voorbije vijftig jaar heeft ontwikkeld, draait het niet om principes of ideologie. Het gaat erom je eigen politieke postje te behouden.'

Brengt de economische ontwikkeling van China dan absoluut geen democratisering met zich mee?

'Ik hoop van wel. Maar het is een fout om te veronderstellen dat economische modernisering automatisch ook politieke modernisering meebrengt. Wat we sinds de Olympische Spelen hebben gezien, is zelfs exact het omgekeerde: almaar sterkere beperkingen op vrije meningsuiting, op bewegingsvrijheid, enzovoort.'

De boodschap lijkt te zijn dat er vooral veel dingen níét veranderd zijn na Mao.

'Er is heel veel veranderd. Maar Mao's regeerperiode was één grote aaneenschakeling van vernielingen. Elke vorm van vrijheid werd gesloopt, huizen werden afgebroken, de natuur werd vernietigd, culturele artefacten moesten eraan geloven: het collectieve geheugen werd gewist. Je kunt na drie decennia verwoesting niet doen alsof er niets gebeurd is en denken dat alles ineens weer “normaal, zal zijn.'